Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại theo Bộ luật hình sự 2015

1. Loại pháp nhân phải chịu TNHS (Điều 2)

Chỉ coi chủ thể của tội phạm là các pháp nhân thương mại

Theo quy định tại Điều 175 Bộ luật dân sự, để trở thành pháp nhân phải có bốn điều kiện: Được thành lập hợp pháp; Có cơ cấu tổ chức chặt chẽ; Có tài sản độc lập với cá nhân, tổ chức khác và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản đó và Nhân danh mình tham gia các quan hệ pháp luật một cách độc lập. Cần lưu ý doanh nghiệp tư nhân không được coi là doanh nghiệp có tư cách pháp nhân vì người đứng đầu doanh nghiệp tư nhân phải chịu trách nhiệm vô hạn bằng toàn bộ tài sản của mình về hoạt động của doanh nghiệp. Do đó, doanh nghiệp tư nhân không phải là pháp nhân.

2. Về phân loại tội phạm đối với pháp nhân (Khoản 2 Điều 9)

Tội phạm do pháp nhân thương mại thực hiện được phân loại căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội theo quy định tại khoản 1 Điều này và quy định tương ứng đối với các tội phạm được quy định tại Điều 76 của Bộ luật này.

3. Nguyên tắc áp dụng quy định của BLHS đối với pháp nhân thương mại phạm tội (Điều 74)

Theo đó, Điều 74 BLHS quy định: “Pháp nhân thương mại phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự theo những quy định của Chương này; theo quy định khác của Phần thứ nhất của Bộ luật này không trái với quy định của Chương này”. Điều này có nghĩa là trong quá trình xử lý pháp nhân phạm tội, cơ quan tiến hành tố tụng ưu tiên áp dụng những quy định có tính chất đặc thù đối với pháp nhân tại Chương này, đồng thời áp dụng những quy định khác không trái với quy định của Chương này.

4. Điều kiện chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại (Điều 75)

a) Điều kiện chịu TNHS của pháp nhân thương mại (Khoản 1 Điều 75)

Đây là một trong những quy định mang tính tiên quyết trong việc xem xét TNHS của pháp nhân.

Theo đó, chỉ truy cứu TNHS đối với pháp nhân khi hội đủ cả 04 căn cứ sau đây:

- Hành vi phạm tội được thực hiện nhân danh pháp nhân thương mại

Để truy cứu TNHS đối với pháp nhân, điều đầu tiên người thực hiện hành vi phạm tội phải nhân danh pháp nhân, có nghĩa là dưới danh nghĩa của pháp nhân. Trường hợp thực hiện hành vi mang danh nghĩa của cá nhân thì không thể đặt vấn đề truy cứu TNHS đối với pháp nhân ngay cả khi họ là người đại diện hợp pháp của pháp nhân.

Người thực hiện hành vi nhân danh pháp nhân có thể là người lãnh đạo, người điều hành pháp nhân, người được pháp nhân ủy quyền.

- Hành vi phạm tội được thực hiện vì lợi ích của pháp nhân thương mại

Hành vi phạm tội được thực hiện vì lợi ích của pháp nhânlà việc người đại diện thực hiện hành vi nhằm mang lại lợi ích chung cho pháp nhân.Trường hợp thực hiện hành vi trên danh nghĩa pháp nhân nhưng lại mang lại lợi ích cho cá nhân thì cũng không thể truy cứu TNHS đối với pháp nhân.

- Hành vi phạm tội được thực hiện có sự chỉ đạo, điều hành hoặc chấp thuận của pháp nhân thương mại

 Hành vi phạm tội được thực hiện có sự chỉ đạo, điều hành hoặc chấp thuận của pháp nhân. Căn cứ này phản ánh dấu hiệu “lỗi” của pháp nhân thông qua việc đánh giá ý thức chủ quan của người đứng đầu, Ban lãnh đạo pháp nhân. Như vậy, pháp nhân chỉ phải chịu TNHS khi người đứng đầu pháp nhân hoặc Ban lãnh đạo của pháp nhân nhận thức rõ hành vi mà người đại diện thực hiện là trái pháp luật mà vẫn chỉ đạo, trực tiếp điều hành hoặc chấp thuận cho người đại diện thực hiện hành vi đó.

- Chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 2 và khoản 3 Điều 27 của Bộ luật này.

Việc xác định thời hiệu truy cứu TNHS đối với pháp nhân được xác định thông qua việc xác định thời hiệu truy cứu TNHS của cá nhân nhưng chỉ trong phạm vi 33 tội danh được quy định tại Điều 76 BLHS.

b) Mối quan hệ giữa TNHS của cá nhân người đại diện và pháp nhân thương mại (Khoản 2 Điều 75)

Khoản 2 Điều 75 BLHS năm 2015 quy định nguyên tắc xác định mối quan hệ giữa trách nhiệm hình sự của cá nhân và trách nhiệm của pháp nhân, cụ thể:

 “Việc pháp nhân thương mại chịu trách nhiệm hình sự không loại trừ trách nhiệm hình sự của cá nhân”.

Điều này có nghĩa trong mọi trường hợp, người trực tiếp thực hiện hành vi phạm tội luôn phải chịu trách nhiệm hình sự về cùng tội danh với pháp nhân trừ trường hợp thuộc một trong các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự. Quy định này nhằm chống lại việc một số cá nhân phạm tội, lợi dụng vỏ bọc pháp nhân, đổtội cho pháp nhân để thoát tội.

5. Loại tội phạm mà pháp nhân thương mại phải chịu TNHS (Điều 76)

Điều 76 Bộ luật hình sự năm 2015 quy định 33 tội mà pháp nhân phải chịu trách nhiệm hình sự gồm: Điều 188 (tội buôn lậu); Điều 189 (tội vận chuyển trái phép hàng hóa, tiền tệ qua biên giới); Điều 190 (tội sản xuất, buôn bán hàng cấm); Điều 191 (tội tàng trữ, vận chuyển hàng cấm); Điều 192 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả); Điều 193 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm); Điều 194 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh); Điều 195 (tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng, vật nuôi); Điều 196 (tội đầu cơ); Điều 200 (tội trốn thuế); Điều 203 (tội in, phát hành, mua bán trái phép hóa đơn, chứng từ); Điều 209 (tội cố ý công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin trong hoạt động chứng khoán); Điều 210 (tội sử dụng thông tin nội bộ để mua bán chứng khoán); Điều 211 (tội thao túng thị trường chứng khoán); Điều 213 (tội gian lận trong kinh doanh bảo hiểm); Điều 216 (tội trốn đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động); Điều 217 (tội vi phạm quy định về cạnh tranh); Điều 225 (tội xâm phạm quyền tác giả, quyền liên quan); Điều 226 (tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp); Điều 227 (tội vi phạm các quy định về nghiên cứu, thăm dò, khai thác tài nguyên); Điều 232 (tội vi phạm các quy định về khai thác và bảo vệ rừng); Điều 234 (Tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật hoang dã); Điều 235 (tội gây ô nhiễm môi trường); Điều 237 (tội vi phạm phòng ngừa, ứng phó, khắc phục sự cố môi trường); Điều 238 (tội vi phạm quy định về bảo vệ an toàn công trình thủy lợi, đê điều và phòng, chống thiên tai; vi phạm quy định về bảo vệ bờ, bãi sông); Điều 239 (tội đưa chất thải vào lãnh thổ Việt Nam); Điều 242 (tội huỷ hoại nguồn lợi thuỷ sản); Điều 243 (tội huỷ hoại rừng); Điều 244 (tội vi phạm quy định về quản lý, bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm); Điều 245 (tội vi phạm các quy định về quản lý khu bảo tồn thiên nhiên); Điều 246 (tội nhập khẩu, phát tán các loài ngoại lai xâm hại), Điều 300 (tội tài trợ khủng bố) và Điều 324(tội rửa tiền).

6. Về các hình phạt áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội

Điều 33 BLHS quy định hệ thống các hình phạt đối với pháp nhân thương mại phạm tội:

- Các hình phạt chính bao gồm:

+ Phạt tiền;

 +Đình chỉ hoạt động có thời hạn;

+Đình chỉ hoạt động vĩnh viễn;

 - Cáchình phạt bổ sung bao gồm:

+ Cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định;

+ Cấm huy động vốn;

+ Phạt tiền, khi không áp dụng là hình phạt chính.

7.  Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân

Điều 82 quy định các biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội gồm:

 - Các biện pháp tư pháp quy định tại Điều 47 và Điều 48 của Bộ luật này;

 - Buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu;

 - Buộc thực hiện một số biện pháp nhằm khắc phục, ngăn chặn hậu quả tiếp tục xảy ra.

Căn cứ vào từng trường hợp phạm tội cụ thể, Tòa án có thể quyết định buộc pháp nhân thương mại phạm tội phải thực hiện một hoặc một số biện pháp tư pháp áp dụng chung cho cả cá nhân quy định tại Điều 47 (tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm) và Điều 48 (Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại, buộc công khai xin lỗi).

Đồng thời có thể áp dụng một hoặc nhiều biện pháp sau đây:

- Buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu (Khoản 2 Điều 82)

   Tòa án có thể quyết định áp dụng biện pháp tư pháp buộc pháp nhân thương mại phạm tội phải khôi phục lại tình trạng ban đầu đã bị thay đổi do hành vi phạmtội của mình gây ra.

- Buộc thực hiện một số biện pháp nhằm khắc phục, ngăn chặn hậu quả tiếp tục xảy ra (Khoản 3 Điều 82)

8. Căn cứ quyết định hình phạt và các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự áp dụng đối với pháp nhân

a) Về căn cứ quyết định hình phạt

Điều 83 Bộ luật hình sự quy định khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật này, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, việc chấp hành pháp luật của pháp nhân thương mại và các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự áp dụng đối với pháp nhân thương mại.

b) Về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự

Điều 84 quy định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự áp dụng đối với pháp nhân gồm:

- Đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;

- Tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;

- Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn;

- Tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án;

- Có nhiều đóng góp trong việc thực hiện chính sách xã hội.

Đồng thời quy định khi quyết định hình phạt, Tòa án có thể coi các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án.

c) Về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự

Điều 85 quy định chỉ các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự sau đây mới được áp dụng đối với pháp nhân thương mại gồm 06 tình tiết:

- Câu kết với pháp nhân thương mại khác để phạm tội;

- Cố ý thực hiện tội phạm đến cùng;

- Phạm tội 02 lần trở lên;

- Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm;

- Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội;

- Dùng thủ đoạn tinh vi để phạm tội hoặc nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm.

Cũng như nguyên tắc áp dụng các tình tăng nặng áp dụng đối với cá nhân, Bộ luật hình sự năm 2015 cũng ghi nhận nguyên tắc các tình tiết tăng nặng đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng./.

Bùi Việt Hùng- VKSND huyện Việt Yên