Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm

Sau Mộc bản triều Nguyễn, văn bia Văn Miếu – Quốc tử giám Hà Nội thì  Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là di sản tư liệu thứ ba được thế giới ghi danh. Khác với hai di sản được vinh danh trước đang được bảo quản tại các trung tâm mang tầm cỡ quốc gia,  Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm được lưu trữ tại ngôi chùa nằm ở vùng quê nghèo thuộc xã Đức La, huyện Phượng Nhãn xưa, nay thuộc thôn Quốc Khánh, xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang. Đây là một đại danh lam cổ tự, một trung tâm đào tạo tăng đồ Phật giáo cổ nhất nước ta, trong suốt thời gian gần 8 thế kỷ hình thành và phát triển của phái Trúc Lâm Yên Tử." 

Chùa Vĩnh Nghiêm đã được các nhà nghiên cứu lịch sử văn hóa xem như một bảo tàng văn hoá Phật giáo Đại thừa khá tiêu biểu ở miền Bắc Việt Nam. Chùa Vĩnh Nghiêm và trụ trì chùa qua các thời kỳ giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần người Việt. Vì vậy, chùa Vĩnh Nghiêm được đầu tư lớn vào năm 1936 với sự hậu thuẫn của nhà nước phong kiến và chính quyền bảo hộ Pháp. Bản thân người Pháp luôn có thái độ tôn trọng với chùa Vĩnh Nghiêm thể hiện bằng việc nhiều lần tới đây và đã từng in các bản mộc bản ra giấy đưa về Pháp.

Trong các đợt càn quét, người Pháp cũng luôn tránh làm tổn thương đến chùa và các tài sản trong chùa, trong đó có kho Mộc bản độc đáo này. Và hành trình lịch sử của kho mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm cũng gắn với rất nhiều câu chuyện huyền thoại. Kho mộc bản được bảo tồn, gìn giữ theo cách truyền thống . Các cụ tổ chùa cho đóng 7 cái kệ tựa như một ngôi nhà bằng gỗ nhưng quy mô nhỏ. Mỗi kệ đều có cột, có mái, có phân tầng, xung quanh làm chấn song vuông bản rộng bằng gỗ lim dày dặn, chắc chắn. Kệ có cửa, có khóa nhưng phải biết cách mới có thể mở ra được.  kệ này nhà chùa gọi là các tạng kinh. Các tạng ấy lại được đặt ở trong tam bảo, nơi được lợp ngói dày có chỗ tới 30, 40cm nên rất mát mẻ và đảm bảo nhiệt độ tốt cho việc bảo quản.

Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là những bản gỗ khắc chữ Hán và chữ Nôm với kĩ thuật khắc ngược dùng để in ra thành sách. Mỗi tấm Mộc bản kinh gồm có hai mặt, mỗi mặt khắc tương ứng với 2 trang sách. Tài liệu mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm được khắc chủ yếu trong khoảng thời gian từ thế kỉ 16 đến thế kỉ 19. Do đã qua nhiều lần in ấn nên các ván in đều ngả màu đen bóng, bề mặt phủ một lớp dầu mực in khá dày. Lớp dầu mực thấm vào gỗ có tác dụng chống thấm nước, ẩm mốc, mối mọt. Chất liệu dùng để khắc mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là gỗ thị. Một phần gỗ được lấy từ những cây thị được trồng ở chính trong khuôn viên của chùa. Trước đây, chùa Vĩnh Nghiêm có đến hàng chục cây thị được đốn để làm mộc bản. Hiện nay, trong chùa vẫn còn 2 gốc thị được cho là có thân bị đốn dùng chế tác mộc bản. Đây là loại chất liệu hội tụ khá nhiều ưu điểm như mịn, mềm, dai, dễ chạm khắc những hình khối sắc nét và không bị cong vênh theo thời gian.

Thêm vào đó, bản thân loại mực dùng để in từ mộc bản này thường có dầu nên chống được mối mọt. Trước khi san khắc, gỗ thị còn được luộc kỹ và xử lý hóa chất để chống co giãn nên thích nghi được với thời tiết miền Bắc khá khắc nghiệt. Đó là lý do khiến cho hàng trăm năm nay, các mộc bản còn lại tại chùa Vĩnh Nghiêm cho đến tận bây giờ vẫn còn nguyên vẹn hình khối với nghệ thuật chạm khắc tinh vi, độc đáo. Không chỉ có giá trị về nghệ thuật, mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm còn là loại hình tài liệu đặc biệt quý hiếm của Việt Nam và hiếm có trên thế giới.

Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm xứng đáng là bộ sưu tập cổ vật đảm bảo tính toàn vẹn, nguyên gốc, độc bản và là di sản tư liệu đặc sắc góp phần nghiên cứu nhiều lĩnh vực. Kho Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm chứa đựng những giá trị trường tồn với thời gian. Đó là giá trị về tư tưởng giáo lý của nhà Phật, về triết lý nhân sinh, giá trị về văn học và ngôn ngữ, giá  trị về kiến trúc và đặc biệt là giá trị nhân văn sâu sắc.